Marek Nienałtowski
"Wędrówki" ambony i loży w kościele zamkowym w Oleśnicy
15.05.2021 r.

Ambona pojawiła się w katolickim kościele w Oleśnicy już najpewniej w końcu XII w. Jest miejscem głoszenia Ewangelii i przekazywania nauczania Kościoła katolickiego. Tak jak w innych kościołach zapewne stała na podwyższeniu (słupie) i umieszczona była po lewej stronie nawy, w pobliżu prezbiterium - była ponadto otoczona balustradą. Podwyższenie miało na celu podniesienie kapłana ponad wiernych, aby uzyskał lepszą słyszalność i widoczność. Z czasem zaczęto ją umieszczać na ścianie nawy, a gdy kościół stał się bazyliką - mogła zawisnąć na pierwszym filarze, prostopadle do prezbiterium [6].

Nie wiadomo gdzie znajdowała się ambona gdy kościół stał się protestancki. W nim oprócz ołtarza i chrzcielnicy - ambona stanowiła główny akcent wyposażenia i ważny składnik wnętrza kościoła [2]. Początkowo może wykorzystano ambonę katolicką, ale umieszczono ją na filarze w środku kościoła - traktowanym jako centrum rozmieszczenia wiernych - słuchaczy. Oni winni widzieć pastora i słyszeć. Dlatego zmieniono rozmieszczenie ławek. Nie były one skierowane ku ołtarzowi (jak obecnie), a ku ambonie - siedzący widzieli przed sobą twarz pastora - obrócono wtedy jakby oś kościoła [2].

Chcąc zwiększyć pojemność kościoła - naprzeciw ambony wybudowano (począwszy od 1596 r.) emporę, zatem kontynuowano budowę od strony zachodniej i północnej. Część empory naprzeciw ambony zajęła loża książęca. Dla wiernych zajmujących miejsce na emporze podniesiono wysokość kruchty południowej (tej od strony obecnego pomnika Złotych Godów), aby umieścić schody wejściowe. Dla księcia wykonano osobne schody. Z czasem loża książęca rozrastała się i zajęła większą część empory.

Jest oczywiste, że ambona, jeden z głównych akcentów wyposażenia wnętrza, musiała mieć piękną formę artystyczną. Dlatego książę Karol II zamówił w 1605 r. nową ambonę, która spełniała ten warunek [4]. Do dzisiaj cieszy ona wzrok wiernych i turystów.

Na rzucie kościoła z ok. 1469 r. (z późniejszymi dobudowami i przebudowami) [6] pokazano schematycznie przemieszczanie ambony od XIII do XX w.
1, 2 - to najwcześniejsze miejsca umieszczania ambony - w stosunku do prezbiterium (które wtedy było o kilka metrów bliżej środka kościoła).
3 - to już realnie na planie - prawdopodobne miejsce ambony w XIV-XVI w. oraz rzeczywiste jej miejsce po ok. 1908 r.
4 - miejsce ambony może już od ok. 1538 r., a napewno od 1605 r. do 1905 r.
5 - miejsce loży książęcej od ok. 1597 r. do 1905 r.
6 - loża książęca od ok. 1908 r. do obecnych dni. Na rysunkach projektowych odbudowy kościoła widać niezrealizowane rozwiązanie
umieszczenia ambony w drugim prześwicie od prezbiterium. Wtedy byłaby naprzeciw ambony

Na zdjęciu sprzed 1905 r. (czyli przed katastrofą budowlaną) widać ambonę z prawej, na drugim filarze od prezbiterium. Stalle i ławki zostały tak ustawione,
aby było widać ambonę i pastora głoszącego kazanie. Loża książęca znajduje się z lewej, w trzecim prześwicie od prezbiterium.
Fot. z archiwum kościoła św. Jana

Widok na ołtarz przed 1905 r. Widoczne ławki z prawej skierowane na ambonę. Ambona na drugim filarze.
Loża w trzecim prześwicie, potem zajęła dodatkowo czwarty i piąty prześwit. Ławki z lewej skierowane ku ołtarzowi.
Fot. z archiwum kościoła św. Jana

Ambona na drugim filarze przed 1905. Fot. z archiwum kościoła św. Jana	Ambona po odbudowie kościoła (po katastrofie budowlanej) na pierwszym filarze. Obecnie, po konserwacji wykonanej przez W. Piechówkę [5]

Po 1910 r. w związku ze zmianą rozmieszczenia ambony - nastąpiła kolejna zmiana rozmieszczenia ławek (więcej zdjęć).

Nowa loża dla Hohenzollernów z ok. 1908 r., po konserwacji wykonanej przez
W. Piechówkę [5]. Brak jest zdjęć, wskazujących na jej używanie do 1945 r., chociaż księżna Cecylia
angażowała się w życie kościoła

Literatura:

1. Długosz D., https://repozytorium.biblos.pk.edu.pl/redo/resources/43226/file/resourceFiles/DlugoszD_AdaptacjaZabytkowych.pdf
2. Harasimowicz J., http://luter2017.pl/protestanckie-budownictwo-harasimowicz-architektura/
3. Oleśnica, Bierutów i okolice. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Red. Jakub Pokora, Mieczysław Zlat. PAN. Warszawa 1983
4. Oszczanowski P., Złoty medalion oprawiony czteroma diamentami, Wrocław 2012
5. Parafia św. Jana Apostoła w Oleśnicy. Konserwacja kościołów, red. ks. W. Ozimek, tekst – W. Piechówka, Oleśnica 2009
6. Pokora J., Ambony śląskie z lat 1550-1650: stan zachowania, Ochrona Zabytków 1975

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI